فلج اطفال: علل، راه‌های پیشگیری و وضعیت جهانی بیماری

فلج اطفال (پولیومیلیت) یک بیماری ویروسی به شدت واگیردار است که منحصراً انسان‌ها را هدف قرار می‌دهد و پتانسیل ایجاد آسیب‌های جبران‌ناپذیر را دارد. این ویروس که عمدتاً از طریق مسیرهای دهانی-مدفوعی یا آب و غذای آلوده منتقل می‌شود، رفتاری فریبنده دارد؛ در حدود ۷۵٪ موارد، فرد بیمار علائم خاصی ندارد و یا تنها با علائم خفیفی مانند تب و گلودرد مواجه می‌شود. در موارد شدیدتر اما ویروس فلج اطفال با حمله به دستگاه عصبی، می‌تواند منجر به سفتی گردن، فلج دائمی و حتی مرگ شود. خطر این بیماری حتی سال‌ها پس از بهبودی نیز ممکن است با «سندرم پس از فلج اطفال» و ضعف عضلانی بازگردد. از آنجا که درمان قطعی فلج اطفال وجود ندارد، تنها سنگر دفاعی در برابر آن «پیشگیری» است. خوشبختانه به لطف واکسیناسیون گسترده جهانی، آمار ابتلا به شدت کاهش یافته و جهان در آستانه ریشه‌کنی کامل فلج اطفال قرار گرفته است.

انواع و علائم فلج اطفال: از بی‌علامتی تا فلج دائمی

اصطلاح «پولیومیلیت» به بیماری ناشی از یکی از سه گونه ویروس فلج اطفال اشاره دارد که طیفی از علائم فلج اطفال را در پی دارد. در اکثر موارد (تقریباً ۷۵٪)، بیماری بدون هیچ‌گونه علائم بالینی است.

بیماری جزئی (غیرفلجی):

علائم آن شامل گلودرد، تب با درجه پایین، سردرد خفیف و خستگی است که معمولاً ظرف یک یا دو هفته به طور کامل بهبود می‌یابد.

بیماری شدید (درگیری دستگاه عصبی مرکزی): 

حدود ۱٪ از عفونت‌ها به ویروس اجازه می‌دهند تا به دستگاه عصبی مرکزی نفوذ کند که به دو صورت نمایان می‌شود:

• مننژیت آسپتیک: 

  بیماران دچار مننژیت می‌شوند که با علائمی مانند سردرد شدید، درد در گردن، کمر و اندام‌ها همراه است.

• فلج شل حاد (فلج ناقص ناگهانی): 

  در موارد نادر، بیماری منجر به فلج کامل می‌شود که عمدتاً پاها را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

خطر جانی:

در موارد منجر به فلج، ۲ تا ۱۰ درصد از افراد مبتلا به دلیل نارسایی تنفسی، جان خود را از دست می‌دهند.

روش‌های انتقال ویروس فلج اطفال و میزان سرایت آن

فلج اطفال یک بیماری بسیار مسری است که عمدتاً از طریق مسیرهای زیر منتقل می‌شود:

انتقال مدفوعی-دهانی: 

شایع‌ترین مسیر انتقال است که از طریق تماس با مدفوع، یا مصرف غذا و آب آلوده رخ می‌دهد.

تماس دهانی-دهانی: 

ویروس فلج اطفال می‌تواند از طریق قطرات تنفسی نیز منتقل شود.

این بیماری بین ۷ تا ۱۰ روز قبل و بعد از بروز علائم فلج اطفال، بیشترین میزان سرایت را دارد. ویروس می‌تواند تا شش هفته در مدفوع باقی بماند.

واکسن فلج اطفال: انواع و تفاوت‌ها

از آنجایی که هیچ درمان قطعی برای فلج اطفال وجود ندارد، ایمن‌سازی مؤثرترین ابزار برای مبارزه با این بیماری است. مهم‌ترین ابزار پیشگیری از این بیماری نیز استفاده از واکسن است که به طور کلی به دو نوع تزریقی و خوراکی تقسیم می‌شود:

1. واکسن فلج اطفال غیرفعال (تزریقی):

   • ماهیت: حاوی ویروس کاملاً غیرفعال و کشته‌شده است.
   • ایمنی: ایمنی کامل ایجاد می‌کند، اما در جلوگیری از انتقال روده‌ای به خوبی عمل نمی‌کند.

    

2.  واکسن فلج اطفال خوراکی:

• ماهیت: حاوی ویروس زنده و ضعیف‌شده است.
• ایمنی: این واکسن فلج اطفال به دلیل ایجاد ایمنی در روده، انتقال فرد به فرد را مسدود کرده و به ایجاد ایمنی گروهی کمک می‌کند.

اقدامات درمانی

با توجه به اینکه درمان قطعی برای فلج اطفال و از بین بردن پولیوویروس پس از آلودگی وجود ندارد، مدیریت درمانی بر روی مراقبت‌های حمایتی متمرکز است که هدف اصلی آن تسکین علائم و پیشگیری از عوارض ثانویه است. این اقدامات مراقبتی نیز خود به دو دسته تقسیم می‌شوند:

• مدیریت علائم حاد:

شامل استفاده از مسکن‌ها و اقدامات ویژه تنفسی است.

• توانبخشی بلندمدت:

فرایند حیاتی نیازمند دوره‌های طولانی مدت فیزیوتراپی، کاردرمانی و استفاده از ابزارهای کمکی است.

عوارض طولانی مدت فلج اطفال و سندرم پس از فلج اطفال

عوارض فلج اطفال اغلب پس از مرحله حاد نیز باقی می‌مانند. عمده این عوارض عبارتند از:

• عوارض اسکلتی و عضلانی: 

  ضعف عضلانی دائم، فلج شل، و بدشکلی‌های اسکلتی از جمله ناهنجاری‌های ستون فقرات (اسکولیوز).

• سندرم پس از فلج اطفال:

  این یک عارضه تأخیری است که می‌تواند سال‌ها پس از بهبودی اولیه رخ دهد و با شروع تدریجی ضعف جدید عضلانی، خستگی مفرط و درد مفاصل همراه است.

خلاصه و چشم‌انداز ریشه‌کنی فلج اطفال در جهان

فلج اطفال، اگرچه بیماری خطرناکی است که می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیری همچون فلج دائمی را به دنبال داشته باشد، اما کاهش خیره‌کننده آمار مبتلایان، قدرت واکسن‌های خوراکی و تزریقی را اثبات می‌کند. تداوم واکسیناسیون جهانی و رعایت اصول بهداشتی، حیاتی‌ترین گام برای ریشه‌کنی ابدی فلج اطفال محسوب می‌شود.